Κρίση και Συν-ήθεια

Του Dr. Βασιλάκου Γεωργίου

Σε ένα από τα γνωστότερα πειράματα ηθικής, οι ερευνήτριες εξέτασαν αρχικά έναν μεγάλο αριθμό αγοριών και κοριτσιών προσχολικής ηλικίας. Στα παιδιά, διαβάστηκε ένας μύθος του ...

Αισώπου και τους ζητήθηκε να δώσουνε την απάντηση που νομίζουνε στο ερώτημα που προέκυπτε. Κατά τον μύθο, μια μέρα που χιόνισε απότομα, ένας σκαντζόχοιρος, παγωμένος από το κρύο, φώλιασε στη φωλιά ενός ασβού, ο οποίος έλειπε. Αργότερα ο ασβός επέστρεψε και το ερώτημα που αναδύθηκε στα ζώα, και γνωστοποιήθηκε στα παιδιά, ήταν το τι έπρεπε να γίνει και γιατί. Η μεγάλη πλειοψηφία των αγοριών, σχεδόν το 85%, απάντησε ότι ο σκαντζόχοιρος έπρεπε να φύγει, εφόσον η φωλιά ήταν του ασβού. Η μεγάλη πλειοψηφία των κοριτσιών, πάνω από το 90%, απάντησε ότι έπρεπε να παραμείνουν και οι δύο, γιατί το ζήτημα ήταν… ζήτημα ζωής και θανάτου. Μετά από 5 χρόνια, και όταν τα ίδια παιδιά είχαν ήδη φοιτήσει για αρκετό χρόνο στο Δημοτικό, τους τέθηκε πάλι το ίδιο ερώτημα. Τώρα, σχεδόν το 99% των αγοριών απάντησε ότι ο σκαντζόχοιρος έπρεπε να φύγει και το ίδιο απάντησε πάνω από το 50% των ίδιων κοριτσιών. Το πείραμα, τα συμπεράσματα και οι θεωρητικές συνέπειες παρουσιάστηκαν στο βιβλίο της Carol Giligan Mapping the Moral Domain (Χαρτογραφώντας την Ηθική Επικράτεια). Συγχωρέστε μου τις αγγλικούρες – δεν το συνηθίζω, αντίθετα αποστρέφομαι διάφορους τύπους που πετάνε ξένους όρους, καθότι φαίνεται ότι, στα μάτια του κοινού, τους προσθέτουν κύρος Όμως εδώ αναγκάζομαι να το κάνω γιατί είναι από τις λίγες  φορές που η ελληνική γλώσσα δεν βοηθάει αλλά βοηθάει η αγγλική. Στην ελληνική γλώσσα η λέξη ηθική είναι για όλες τις χρήσεις. Αντίθετα, στα αγγλικά υπάρχει η λέξη morality, όπως και στο τίτλο του βιβλίου, που ναι μεν σημαίνει ηθική, αλλά σημαίνει την προσωπική ηθική, και τις συνεπαγόμενες πρακτικές από αυτή την προσωπική ηθική, και αυτή η προσωπική ηθική παραπέμπει επίσης σε ένα είδος ψυχισμού. Και υπάρχει και η λέξη ethics, που και αυτή μεταφράζεται ως ηθική, και που είναι η κατ’ εξοχήν ηθική, αλλά που δεν αναφέρεται σε καμιά προσωπική ηθική αλλά σε γενικότερες κοινωνικές και πολιτισμικές συν-ήθειες, όπως επίσης σε ένα γενικό και μαζικό είδος ψυχισμού. Σ’ αυτήν την περίπτωση η ελληνική γλώσσα βοηθάει πολύ, άλλωστε από την ελληνική ρίζα προέρχεται και η λέξη ethics. H ελληνική λέξη ηθική έχει να κάνει λοιπόν με τις συν-ήθειες, συν-ήθεια που σημαίνει ένα κοινό ήθος με άλλους. Όμως, το ήθος στην αρχαιότητα δεν σήμαινε κάποιο είδος προσωπικής, ας πούμε, αρετής, δεν σήμαινε ένα είδος morality, αλλά σήμαινε κατοικία και περιοχή. Στον Ηράκλειτο και τον Ηρόδοτο «ήθεα ορνίθων» και «ήθεα Περσών», σήμαινε οι φωλιές των πουλιών και η επικράτεια των Περσών. Από την ίδια ρίζα προέρχεται και η λέξη έθνος, που σημαίνει ένα λαό που κατοικεί σε μια περιοχή και έχει τα ίδια ήθη και έθιμα, τις ίδιες συν-ήθειες. Ερχόμενοι στο παράδειγμά μας, το συγκεκριμένο είδος σχολείου που ξέρουμε, και μόνο η ύπαρξή του σχολείου, άσχετα αν κανείς φοιτήσει ή όχι ποτέ σε αυτό, αποτελεί ηθική, αποτελεί ethics, συν-ήθεια των σύγχρονων ανθρώπων, η οποία έχει δραματικές συνέπειες στην προσωπική τους ηθική, στη λεγόμενη, στα αγγλικά, morality. Οι ερευνήτριες, στην ανάλυση του πειράματος που αναφέραμε, υποστηρίζουν ότι, σχεδόν έμφυτα, τα αγόρια και τα κορίτσια έχουν μια διαφορετική προσωπική ηθική: τα αγόρια τείνουν προς μια προσωπική ηθική που υπογραμμίζει τον νόμο και τη δικαιοσύνη – η φωλιά είναι του ασβού, ο σκαντζόχοιρος πρέπει να φύγει, αυτό είναι το δίκαιο και νόμιμο (βέβαια, υπάρχουν σημερινοί πολιτικοί με πολύ πρωτότυπες απόψεις περί ηθικής και νομιμότητας, θυμάστε την ωραία προσέγγιση ενός πρώην υπουργού). Όμως, αυτή η ηθική αμελεί τα ζητήματα «ζωής και θανάτου», που όπως είδαμε έβαζαν τα κορίτσια της προσχολικής ηλικίας. Αυτά τα κορίτσια δεν επικέντρωναν στον νόμο και στη δικαιοσύνη, αλλά στη σωτηρία της ζωής, στην φροντίδα του αναξιοπαθούντα, στην αλληλοβοήθεια, στη συνύπαρξη. Ασφαλώς και αυτή η ηθική έχει τα προβλήματά της, ας πούμε ότι μπορεί να μην χωράνε στη στενή τρύπα και οι δύο, και να πεθάνουν από το κρύο αμφότεροι, ή ο ασβός, που δική του είναι η φωλιά, να αναγκαστεί, στριμωγμένος δίπλα στον σκαντζόχοιρο και κατατρυπημένος από τα αγκάθια του, να βγει έξω και να πεθάνει από το κρύο, να πεθάνει αυτός ακριβώς που είναι ο νόμιμος και δίκαιος. Αλλά σήμερα δεν μας ενδιαφέρει να συζητήσουμε τα προβλήματα που προκύπτουν από τα δύο διαφορετικά είδη προσωπικής ηθικής, της προσωπικής ηθικής αγοριών και κοριτσιών της προσχολικής ηλικίας, αλλά η επιρροή που έχει επάνω τους η γενική ηθική, αυτό που ονομάσαμε ethics, μας ενδιαφέρει η κοινωνική και πολιτισμική συν-ήθεια, και που στο παράδειγμά μας αντιπροσωπεύεται από το σχολείο, και που στο τέλος της εισήγησής μας, θα υποστηρίξουμε ότι αντιπροσωπεύεται και από τις συν-ήθειες της ιατρικής.  Όπως είδαμε, η φοίτηση στο σχολείο, έστω και για λίγα χρόνια ωθεί τα παιδιά αποφασιστικά προς ένα είδος ηθικής: όλα τα αγόρια πια, και η πλειοψηφία των κοριτσιών, αποφαίνεται ότι ο σκαντζόχοιρος πρέπει να φύγει. Το σχολείο ενισχύει πολύ περισσότερο την ιδέα της δικαιοσύνης παρά την ιδέα της σχέσης, ενισχύει την ιδέα της αποβολής, αν αυτό είναι νόμιμο και δίκαιο, παρά της αλληλοβοήθειας και της συνύπαρξης. Τελικά, κατά τις ερευνήτριες, οι οποίες είναι με την καλή έννοια φεμινίστριες, ενισχύει την αντρική λογική και όχι τη γυναικεία. Έχω την εντύπωση ότι, μικρό έστω, μέρος του σημερινού μας κοινωνικού αδιεξόδου, οφείλεται και σε αυτήν την μονομέρεια.

     Η ηθική ως συν-ήθεια. Οι διοργανωτές θεώρησαν ότι οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι έχουν κάποιο λόγο για τη σημερινή κρίση και για αυτό μας προσκάλεσαν. Συνηθίζεται να έχουν λόγο, πολλές φορές θεωρείται ότι πρέπει να έχουν λόγο. Συνεπώς προκύπτει αβίαστα ένα ερώτημα; Μήπως γίναμε κι εμείς, οι ψυχίατροι κι οι ψυχολόγοι, μέρος αυτής της γενικής ηθικής, σαν το σχολείο, ας πούμε, κι αν ναι, τι σημαίνει αυτό;

    Οι παλιότεροι από εμάς θα θυμούνται, όταν τα σχολεία ήταν εξαήμερα, ότι τα Σάββατα πηγαίναμε όλη η τάξη στην εκκλησία και αργότερα στο κατηχητικό. Συνεχιζόταν μια παράδοση αιώνων – κήρυκες και ιερείς εξέθεταν την ιστορία της θρησκείας και ταυτόχρονα απέτρεπαν και παρότρυναν. Εξέθεταν π.χ. τον βίο του αγίου Γεωργίου την ημέρα της γιορτής του, απέτρεπαν το ποίμνιο από το να τρώει κοτόπουλα την Παρασκευή και το προέτρεπαν να κάνει την προσευχή του το βράδυ. Αυτή η συνήθεια έχει υποχωρήσει, αν και υπάρχει το κανάλι της εκκλησίας κι ο ραδιοφωνικός της σταθμός που συνεχίζουν αυτήν την παράδοση. Όμως, τελευταία βρέθηκα στην Αθήνα, κι εκτός από τις γνωστές εκπομπές που κατακλύζουνε τα μεγάλα κανάλια, και που τις ξέρετε, υπήρχαν 2 τηλεοπτικοί σταθμοί τοπικής εμβέλειας με αποκλειστικά ιατρικά θέματα. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση ένας κήρυκας κήρυττε: εξέθετε και αυτός τη λειτουργία ενός μέρους του σώματος, της καρδιάς ας πούμε, και ταυτόχρονα απέτρεπε και προέτρεπε: μην τρώτε πολύ κοκορέτσι, μην καπνίζετε σέρτικα Λαμίας, μην πίνετε σπίρτα και τσίπουρα και, από την άλλη, τρώτε χόρτα και σκόρδα, πίνετε κόκκινο κρασί και πηγαίνετε βόλτες για να σφίξει το μυοκάρδιο. Βλέπετε καμιά διαφορά; Ασφαλώς από τη μια είναι άνθρωποι με μαύρα, ιερείς και μητροπολίτες, που εκθέτουν, προτρέπουν και αποτρέπουν, κι από την άλλη άνθρωποι με άσπρα, ιατροί και τα συναφή επαγγέλματα, που εκθέτουν, προτρέπουν και αποτρέπουν. Ανεξάρτητα από το εάν οι άνθρωποι με τα άσπρα έχουν και ταπεινά, ιδιωτικά, ελατήρια, π.χ. να αυξήσουν τη ζήτηση του επαγγέλματός τους και την προσωπική πελατεία τους, η διαφορά είναι ότι αυτή η συν-ήθεια, αυτή η ηθική με την έννοια της κοινωνικής και πολιτισμικής συν-ήθειας, έχει συνέπειες και στην προσωπική ηθική του κοινού – για να πούμε κάτι ακραίο, μπορεί κανείς πλέον να θεωρεί χειρότερο κακό το να καπνίσει δυο κούτες τσιγάρα από το να παραβιάσει την εντολή «ου μοιχεύσεις».Γενικά και πολύ συνοπτικά, σε άλλη προσωπική ηθική συμβάλει μια πολιτοκεντρική κοινωνία, σαν της αρχαίας Αθήνας, όπου κηρύττουν ποιητές και φιλόσοφοι, σε άλλη μια στρατοκεντρική, σε άλλη μια θεοκεντρική και σε άλλη ηθική μια ιατροκεντρική κοινωνία. Δεν μπορούμε εδώ να συζητήσουμε λεπτομέρειες: όμως, δείτε μια τεράστια διαφορά: η θεοκεντρική κοινωνία αποβλέπει στη σωτηρία της ψυχής και στη αιώνια ζωή της, η ιατροκεντρική κοινωνία στη σωτηρία και τη μακροημέρευση του σαρκίου.

    Ανεξάρτητα αν αυτή η μεταστροφή είναι καλή ή κακή, αν είναι πιο χρήσιμη ή όχι από την προηγούμενη, για αυτούς, και πολλούς άλλους, λόγους πολλοί από εμάς αρνούμαστε να συμμετέχουμε σε προπαγανδιστικά σόου της τηλεόρασης και ανάλογα δρώμενα. Επομένως, πολλοί από εσάς που πιθανόν να πείστηκαν από αυτήν την επιχειρηματολογία και, επίσης, ήδη να έπληξαν από τον ανιαρό και αδιέξοδο λόγο μου να θέλουν να εγκαταλείψω άρον άρον το βήμα και να το παραδώσω στον επόμενο ομιλητή. Δεν θα το κάνω. Κι αυτό όχι γιατί θεωρώ ότι έχω κάτι ιδιαίτερα χρήσιμο να σας μεταδώσω, άλλωστε πιστεύω ότι οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι είναι πιο χρήσιμοι στην ανάλυση των αιτιών και των συνεπειών της κρίσης, όπως, επίσης, και πολλοί κοινοί άνθρωποι, αλλά δεν θα το κάνω γιατί, σας το λέω ειλικρινά, μου καλάρεσε το βήμα. Κάποτε κάλεσαν τον γνωστό συγγραφέα Νόρμαν Μαίηλερ να μιλήσει για τον πόλεμο του Βιετνάμ. Παρότι θεωρούσε τον εαυτό του άσχετο, πήγε με σκοπό να πει δυο κουβέντες, έτσι για τους τύπους. Επειδή του καλάρεσε το βήμα, συνέχισε με διάφορες κοινοτοπίες και όταν πια πέρασε καμιά ώρα λέγοντας τα ίδια και τα ίδια, κάποιοι από το ακροατήριο τον αποδοκίμασαν και του ζήτησαν να κατέβει πάραυτα. Δεν τους υπάκουσε, και σχεδόν σύσσωμο το ακροατήριο τον γιουχάισε. Τότε τους είπε: «επειδή στο ακροατήριο υπάρχει η γυναίκα μου, ο κουμπάρος μου και κάποιοι στενοί μου φίλοι, οι οποίοι προφανώς θέλουν να συνεχίσω, διαπιστώνω μια διχογνωμία στο αν πρέπει να συνεχίσω ή όχι. Λόγω αυτής της διχογνωμίας αποφασίζω ότι πρέπει να κρατήσω το μικρόφωνο». Σας γνωστοποιώ ότι η σύζυγος και το σόι μου παραμένουν ακόμα στην αίθουσα.

     Διατηρώντας, λοιπόν τη θέση που μου δόθηκε, έρχομαι επιτέλους στο θέμα των επιπτώσεων της κρίσης στην ψυχική υγεία. Λέγεται ότι μια συνέπεια της οικονομικής κρίσης είναι το «άγχος» και η κατάθλιψη. Θα σταθώ μόνο στο άγχος, εφόσον ο Δημήτρης θα σας μιλήσει, μεταξύ των άλλων, για την απώλεια που σχετίζεται εμφανώς με καταθλιπτικές αντιδράσεις και ίσως και με τη νόσο κατάθλιψη. Αλλά τι είναι το άγχος και πώς θα μπορούσε να κατανοηθεί αυτό το άγχος σε σχέση με όσα προηγούμενα είπαμε για τη ηθική γενικά, την ηθική ως ethics, δηλαδή ως κοινωνικές και πολιτισμικές συνήθειες, και την προσωπική ηθική των ανθρώπων, την ηθική ως morality; Κατ’ αρχήν θα πρέπει να διακριθεί το άγχος από το stress, γιατί συχνά συγχέονται. Ένας τυπικός ορισμός του άγχους είναι ότι αυτό αποτελεί έναν αόριστο φόβο και μια γενική δυσφορία κι ανησυχία για κάποιο επικείμενο κακό. Αν στο άγχος, όπως προκύπτει από τον ορισμό, κυριαρχεί το γενικό και αόριστο, το stress αναφέρεται σε κάτι χειροπιαστό και συγκεκριμένο που επιβαρύνει το πρόσωπο. Στα αγγλικά η λέξη stress σημαίνει υπογραμμίζω, τονίζω κάτι, και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη μηχανική φυσική, χρησιμοποιήθηκε σε καταστάσεις του είδους «πόσο stress μπορεί να αντέξει αυτή η γέφυρα όταν περνάει από πάνω της ένα φορτηγό 10 τόνων;». Από αυτήν την άποψη, ένας μαθητής π.χ. που έχει να διαβάσει τα μαθήματά του, παράλληλα να αποδώσει σωματικά στο καράτε, να έχει έμπνευση στα μαθήματα της ζωγραφικής που κάνει και να είναι ευπαρουσίαστος κι ελκυστικός στο φλερτ με τη δεσποινίς στην καφετέρια, μπορεί να είναι «στρεσαρισμένος», εφόσον όλες αυτές οι ταυτόχρονες απαιτήσεις τον επιβαρύνουν. Στο άγχος, αντίθετα, δεν υπάρχουν αυτές οι σαφείς επιβαρύνσεις αλλά κάτι το γενικό και αόριστο. Επειδή πρέπει να συντομεύουμε, πριν αγανακτήσουν ακόμα και οι εγκάθετοι άνθρωποί μας στην αίθουσα, λέμε αξιωματικά ότι το δυσάρεστο του άγχους αναφέρεται σε μία κατάσταση μετάβασης και μετεωρισμού στο κενό. Και πάλι ένα παράδειγμα: είναι Μάιος, λίγο πριν τις εξετάσεις και λέμε ο μαθητής αγχώθηκε με τις εξετάσεις – αυτός ίδιος  μαθητής, 6 μήνες πριν, τον Νοέμβριο μπορεί να ήταν ανέμελος, οι εξετάσεις ήταν μακριά, τον Ιούλιο μπορεί να νοιώθει χαρά που πέρασε ή λύπη που κόπηκε. Πάντως δεν είναι αγχωμένος. Το άγχος δεν τον χαρακτηρίζει ούτε τον Νοέμβριο, ούτε τον Ιούλιο – τον χαρακτηρίζει τον Μάιο οπότε δεν είναι ούτε ο ανέμελος μαθητής του Νοεμβρίου, ούτε ο χαρούμενος ή λυπημένος του Ιουλίου. Άγχος βιώνει κανείς όταν βρίσκεται στο κενό της μετάβασης. Έτσι, αν η οικονομική και κοινωνική κατάσταση που ζούμε συνεπάγεται μια κατάσταση μετεωρισμού στο κενό, στο βαθμό που δεν ζούμε ούτε στην ανέμελη κατάσταση προ της κρίσης, ούτε στην επόμενη, μετά το ξεπέρασμα της κρίσης, κατάσταση που μας υποσχέθηκαν, τότε είναι φυσικό μεγάλο μέρος του πληθυσμού να βιώνει άγχος, αυτήν την αόριστη, γενικευμένη και διαβρωτική αίσθηση ανησυχίας και δυσφορίας. Είναι προφανές ότι το άγχος είναι σε μεγάλο βαθμό φυσιολογικό φαινόμενο, στο μέτρο που στην πορεία της ζωής μας δίνονται πολλές αφορμές μετεωρισμού στο κενό, ας πούμε μετά από έναν θάνατο, έναν χωρισμό ή μιαν επαγγελματική αποτυχία. Το πρόβλημα είναι αν αυτός ο μετεωρισμός κι η μετάβαση διαρκούν επί μακρόν ή δείχνουν να είναι η μόνη επόμενη κατάσταση. Φανταστείτε έναν μαθητή να είναι επί μακρόν σε κατάσταση εξετάσεων ή έναν κύριο από το ακροατήριο, ο οποίος πήγε να ζητήσει το χέρι του φλερτ του από τον πιθανό πεθερό του, να αφήνεται έτσι, χωρίς απάντηση, σε αναμονή, επ’ άπειρον.

     Η μετάβαση είναι πάντοτε επώδυνη και τραυματική. Κάθε μετάβαση συνεπάγεται οδύνη και τραύμα. Το παιδί που βαφτίζεται χριστιανός περνάει από την κατάσταση του αβάφτιστου στην κατάσταση του βαφτισμένου, όντας για λίγα λεπτά στα χέρια ενός ξένου, του ιερέα, και στο νερό της κολυμπήθρας, ακούγοντας, αντί για τα οικεία του νταχτιρντί, διάφορους ακατανόητους πάταξον και ψαλμούς. Νοιώθει οδύνη και τραυματίζεται.. Η οδύνη και το τραύμα της μετάβασης ήταν ακόμα πιο έντονα σε παλιότερες κοινωνίες – η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην εφηβική, σε πρωτόγονες κοινωνίες, ακολουθούσε ένα επώδυνο τελετουργικό: το παιδί εξοριζόταν από την κοινότητα για λίγες μέρες σ’ ένα μέρος του δάσους, εκεί περνούσε κάποιες δοκιμασίες, την μοναξιά, την πείνα ή και κάποια πραγματικά τραύματα που προκαλούνταν εξ επί τούτου στο σώμα του, από απλή περιτομή ως τομές με ξυράφι σε διάφορα σημεία, κι όταν επέστρεφε, με τις εμπειρίες, τις μνήμες και τα σημάδια της μετάβασης, είχε πλέον περάσει στην κατάσταση της εφηβείας, μια κατάσταση με άλλα δικαιώματα και υποχρεώσεις από εκείνην της παιδικής ηλικίας. Αυτή η κατάσταση της μετάβασης, με την οδύνη και το τραύμα που τη συνοδεύει, δεν είναι καταστροφική αλλά πολλές φορές απαραίτητη, άσχετα αν κάποιες σημερινές μανάδες, με το που θα περάσει το παιδί στην Κομοτηνή, και ίσως ζήσει κάποιες μέρες σχετικής μοναξιάς και ελλιπούς συσσιτίου, χαλάνε 10 κάρτες της Κοσμοτέ στα τηλέφωνα και, το έχω δει με τα μάτια μου, στέλνουν αεροστεγή τάπερ με κούριερ, μην και τραυματιστεί το πουλάκι τους. Είναι άσχετο αυτό που θα πω, αλλά επιτρέψτε μου την παρέκβαση: αν το παιδί δεν περάσει μια τραυματική, μεταβατική κατάσταση, αν δεν έχει αιωρηθεί στο κενό του άγχους, ίσως επιζητήσει ασυνείδητα αυτόν τον τραυματισμό και το άγχος. Πολλές παραβατικές συμπεριφορές που δεν εξηγούνται αλλιώς π.χ. κάποιες περιπτώσεις πορνείας, όταν δεν είναι αποτέλεσμα εκβιασμού από τρίτους ή από λόγους επιβίωσης, κάποιες περιπτώσεις τοξικομανίας, επικίνδυνων σπορ και πολλών άλλων, ίσως να παραπέμπουν στην ανάγκη απομάκρυνσης από μια κοινότητα, την παραμονή στο κενό και στον τραυματισμό, ψυχικό και σωματικό, ας πούμε να σπάσουνε τα πάιδια τους με το μηχανάκι.

     Τέλος χρόνου. Καταλαβαίνω ότι δεν σας ικανοποίησα με όσα προηγήθηκαν. Ίσως να περιμένατε τίποτα στατιστικές, του τύπου «όταν το βιοτικό επίπεδο πέσει τόσο τοις εκατό, τότε, επίσης, οι αγχώδεις διαταραχές αυξάνονται τόσο τοις εκατό». Δυστυχώς, δεν ξέρω να απαντήσω σε τέτοιου είδους ερωτήματα, που μου θυμίζουν δημοσκοπήσεις και αριθμητικούς υπολογισμούς του είδους «όταν η ύφεση ανέβει τόσο, τόσο θα ανέβει κι ανεργία». Επίσης, δεν έχω να προτείνω κάτι ανάλογο για τη θεραπεία, ούτε για την ατομική θεραπεία, με τη βοήθεια π.χ. κάποιας ατομικής ψυχοθεραπείας, ούτε για την κοινωνική «θεραπεία», μέσω της δημιουργίας κάποιων θεσμών στους οποίους θα συμμετείχαν οι άνθρωποι. Δεν έχω να προτείνω όχι γιατί είναι άχρηστα τέτοια μέτρα – αντίθετα, μάλλον είναι πολύ χρήσιμα – αλλά, ειλικρινά, δεν μπορώ. Ίσως να μπορούσα να προτείνω κάτι σε κάποιον που τον γνώριζα καλά, σε έναν φίλο μου ή σε έναν προσωπικό ασθενή μου, αλλιώς, φοβάμαι, ότι θα επαναλάμβανα αυτό που παρατηρείται στην τηλεόραση: συμβουλές για όλους και για όλα, οι οποίες ακριβώς επειδή είναι για όλους και για όλα, καταντούν να είναι για κανέναν και για τίποτα. Φυσικά, οπωσδήποτε, χρειάζεται θεραπεία όταν η μετάβαση παρατείνεται, όταν δεν διαφαίνεται κανένα τέλος της, όταν βιώνεται ως παρατεινόμενο μαρτύριο ή τιμωρία, και το άγχος παρουσιάζεται ως κατακλυσμικό και παραλύει κάθε δημιουργική δυνατότητα του προσώπου. Χρειάζεται ασφαλώς μια θεραπεία με μέτρα. Όμως, επιτρέψτε μου μια τελευταία παρατήρηση. Η θεραπεία με μέτρα είναι αυτή που προτείνεται από τους γιατρούς όταν π.χ. λένε στον ασθενή «πάρε αυτό το χάπι, κόψε τα κοκορέτσια και μη συχνάζεις σε τεκέδες και μπαρμπουτάδικα που θα εισπνέεις ντουμάνια». Αυτού του είδους η θεραπεία αποτελεί πλέον συν-ήθεια, είναι η μόνη που νοείται ως θεραπεία και αποτελεί την ηθική του κλάδου μας. Όμως και πάλι στα αγγλικά υπάρχουν δύο λέξεις που μεταφράζονται στα ελληνικά ως θεραπεία: η λέξη treatment και η αγγλικοποιημένη ελληνική λέξη therapy. Κυριολεκτικά η λέξη treatment σημαίνει χειρισμός, και πράγματι χειρίζεσαι κάποιον όταν του δίνεις αυτό το χάπι και τον κατευθύνεις από τα μπαρμπουτάδικα στα ορειβατικά καταφύγια όπου θα εισπνέει αθέρες. Σήμερα πλέον η θεραπεία ταυτίζεται με τον χειρισμό, και είναι αυτό ζητάει ο κόσμος λέγοντας «πες τε μου τι να κάνω». Όμως, η λέξη θεραπεία ως therapy παραπέμπει σε άλλη γενική συν-ήθεια, σε άλλου είδους αυτού που ονομάσαμε ethics, και σε άλλου είδους προσωπική ηθική, που ονομάσαμε morality. Σύμφωνα με τον Bernt Jager, στον Όμηρο ο Πάτροκλος ήταν θεράπων του Αχιλλέα, με την έννοια του συνοδού του Αχιλλέα στον δύσκολο δρόμο του, και οι βασιλείς ήταν θεράποντες των θεών, με την έννοια των υπηρετών και των υποτακτικών τους, θυμηθείτε, επίσης, την έννοια των θεραπαινίδων. Πουθενά ο θεράπων δεν φαινόταν να είναι αυτός που υπονοεί η σημερινή ηθική – ένα σπουδαίο πρόσωπο με ένα ρεπερτόριο απαντήσεων και συνταγών που τις μοιράζει απλόχερα στο κοινό. Ήταν κάτι πολύ ταπεινότερο - έμοιαζε μάλλον με εκείνον τον άνθρωπο, που στην πορεία του Ιησού προς τον Γολγοθά, του πήρε για λίγα λεπτά τον σταυρό και τον ξεκούρασε. Ύστερα ο Ιησούς τον ξαναφορτώθηκε, άλλωστε προφανώς αυτός ο σταυρός και αυτή η διαδρομή ήταν μόνο για τον ίδιον τον Ιησού – μάλλον και ο άνθρωπος θα σήκωνε το σταυρό που άρμοζε στη δική του πλάτη και θα βάδιζε την ανηφόρα που του ορίστηκε. Ελπίζω κάποιος να τον ακολούθησε στην ανηφόρα του, να του σκούπισε τον ιδρώτα και να τον πότισε λίγο νερό.      

Λίγα λόγια για τον Dr. Βασιλάκου Γεωργίου, Ψυχίατρος στο  Θεραπευτήριο Σπινάρη και στην Πτολεμαίδα, με μεταπτυχιακές σπουδές στο Saybrook Institute του San Francisco των Η.Π.Α, έχει μεταφράσει και επιμεληθεί 7 βιβλία με ψυχιατρικό και λογοτεχνικό περιεχόμενο (το τελευταίο -  R. D. Stolorow 'Τραύμα και Ύπαρξη' θα εμφανιστεί από τις εκδόσεις 'Επέκεινα' μέχρι το Πάσχα) και έχει συγγράψει 5 βιβλία (το τελευταίο με τίτλο 'Όμηροι των Σκιών' εμφανίστηκε προ έτους από τις εκδόσεις Ύψιλον).